به گزارش خبرنگارتبسم مهر، شانزدهمین قسمت از برنامه شب روایت با موضوع نسبت ادبیات و ایدئولوژی سه شنبه شب (21 آبان) روی آنتن رفت. در این قسمت از برنامه سید حسین شهرستانی نویسنده و پژوهشگر در خصوص مفهوم و تعریف ایدئولوژی گفت: مفهوم ایدئولوژی وقتی در هر بحثی وارد می‌شود با خودش تنش و حرارت وارد می‌کند. خیلی نمی‌شود بر سر تعریف آن توافق کرد، اما جزو واژگانی است که به نحو موافقانه و مخالفانه در حوزه علوم اجتماعی به کار می‌رود. در دهه ی 40 و 50 ایدئولوژی آنقدر مقدس می‌شود که جای دین را می‌گیرد.

وی  در خصوص تعریف دقیق ایدئولوژی اضافه کرد: یک تعریف دقیق از ایدئولوژی نمی توان ارائه داد، اما تعاریف و انگاره های مختلف از ایدئولوژی وجود دارد. ایدئولوژی یک نظام منتظم و چارچوب بندی شده از اندیشه های و جزمیات است. یعنی اندیشه ای که به صورت یک جزم تبدیل شده و مبنای کنش و عمل انسان در مقیاس اجتماعی است که هدایتگر زیست اجتماعی انسان است این یک تعریف عام از ایدئولوژی است.

شهرستانی در پاسخ به این سوال که طبق تعریف آیا ایدئولوژی با دین متفاوت است، اظهار داشت: پاسخ به این سوال بستگی به تعریف دین از ایدئولوژی دارد. من منتقد این تعریف از دین هستم که دین را مجموعه ای از باورها و ارزش ها می دانند، بلکه دین فراتر از آن است. تعریف مارکس از ایدئولوژی آگاهی کاذب طبقاتی است یعنی در واقع افیون توده هاست که طی آن فرد مقید می‌ شود تا جایگاه خودش را در جامعه بپذیرد و نسبت به آن معترض نباشد. یک دیدگاه خیلی معروف وجود دارد که می‌گوید هنر و ادبیات فارغ از ایدئولوژی است و می کوشد بین آنچه که ایدئولوژی می نامد و ادبیات دیوار بلندی بسازد. این از موضع اصالت هنر و ادبیات بیان می‌شود و طرح خالص سازی ادبیات از عناصر ایدئولوژیک است. بخشی از مدعیان ادبیات و هنر این استقلال را قائل هستند و منظورشان از ایدئولوژی هر نوع تعهد و هر شکلی از ارزش است.

شهرستانی در پاسخ به این سوال که چرا باید ادبیات و ایدئولوژی از هم جدا باشند در حالی‌که بسیاری از آثار ماندگار ادبیات ایدئولوژیک هستند، تصریح کرد: این اصرار خودش یک موضع ایدئولوژیک است. به یک معنای عام این جور تعهد زدایی اقتضای ذاتی نظام سرمایه داری و ساختارهای ذاتی نظام سرمایه دارانه است. منطق فرهنگ سرمایه داری در دوره متأخر این است که همه چیز از ریشه کنده شده است و این کاری است که پول با همه چیز می‌کند.

این پژوهشگر درباره اینکه آیا اساساً چنین چیزی ممکن است که یک اثر فارغ از نگاه ایدئولوژیک باشد، گفت: این گفتاری است که بعضی از نویسندگان متعهد در پاسخ به آنهایی که به شعار هنر برای هنر و ادبیات برای ادبیات قائل هستند وجود دارد که می گویند هر نوع ادبیاتی واجد ایدئولوژی است و هر کسی ایدئولوژی دارد. بنابراین ادبیات فارغ از ایدئولوژی نیست و من منتقد دیدگاه دوم هم هستم، اما اگر ایدئولوژی را به عنوان تعلق و تعهد به امر فرادستی بگیریم هیچ شکلی از ادبیات فارغ از ایدئولوژی نیست، اما اگر ایدئولوژی را به مفهوم دقیق کلمه به معنی جزمیات و ایستارها ببینیم هنر و ادبیات باید از ایدئولوژی آزاد باشند.

مجری برنامه، مسعود دیانی در رابطه با رمان «1984» و «مزرعه حیوانات» گفت که این دو اثر بنا بر اعلام سازمان سیا یک اثر سفارشی برای تضعیف اندیشه های چپ در شوروی بوده است و یک نویسنده سرمایه دار این اثر را نوشته است و به آن رمان هم می گویند و جز آثار مشهور جهان است. این متر و معیار چگونه است که این ها رمان ادبی است، اما اگر نویسنده مذهبی رمانی بنویسد رمان محسوب نمی‌شود؟

شهرستانی در پاسخ گفت: این بر آشفتگی میدان است، اما اگر سفارش گرفته باشد و یا سفارشی نباشد در نهایت ما با یک اثر روبه رو هستیم که در کلیت خودش یک شی واحد است و اگر واجد خصائص زیبایی شناسانه ادبی باشد، یک اثر ادبی است. منظور این است هر نوع بیان تعهدی نمی تواند ادبیات باشد و هر نوع تعهد ادبی هم نمی‌تواند بیرون از ادبیات باشد. نه می شود گفت هرکس تهعد خودش را وارد ادبیات کرد ضرورتاً از قلمرو ادبیات بیرون است و نه می‌شود گفت ادبیات و هنر یکسره ایدئولوژی است. این هر دو دیدگاه امروز آفت فضای روشنفکری است و یک دو قطبی بین ارزشی ها و روشنفکری ها به وجود آورده است.

«شب روایت» به تهیه کنندگی حسین شاهمرادی محصول گروه ادب و هنر شبکه چهار سیما است که سه شنبه ها ساعت 23 به صورت زنده پخش می شود.