بزرگنمایی:

گروه دانش و فناوری: دستاوردهای علمی ایران انکارناپذیر است و روند تولید علم در ایران نشان می‌دهد که کشور در تعدادی از علوم و تخصص‌ها حتی در 5 تا 10 جایگاه نخست دنیا قرار دارد.

پیشرفت علمی جمهوری اسلامی ایران تا اندازه‌ای قابل توجه بوده است که رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها با ایشان در 8 خرداد 98 بر این موضوع تاکید کردند و یادآور شدند: پیشرفت‌های دانشگاهی تاکید به معنای واقعی کلمه چشمگیر است؛ این را نبایستی مورد غفلت قرار داد. اینکه من تأکید می‌کنم روی این قضیه، به خاطر جریانی است که راه افتاده، نه فقط در ایران [بلکه] در دنیا، برای کوچک کردن، سبک کردن و بی‌ارزش نشان دادن حرکت عظیم علمی کشور.

هشدار رهبر معظم انقلاب به محققان و اساتید دانشگاه‌های کشور درباره پروژه 2040 ایران

ایشان در هشدار به محققان و اساتید دانشگاه‌های کشور خاطرنشان کردند: الان در دنیا دارد روی این کار می‌شود؛ پول خرج می‌کنند، برنامه‌ریزی می‌کنند؛ یک نمونه‌اش این برنامه 2040 دانشگاه استنفورد است. درباره ایران در سال 2040 و زیر سوال بردن پیشرفت‌های علمی کشور و کارهای مهم دانشگاهی کشور؛ که در اینجا هم کسانی هستند که با آنها هم‌صدایی می‌کنند، برای گُل زدن آنها بهشان پاس می‌دهند؛ اینجا هم از این کارها انجام می‌گیرد.

ایشان به تلاش‌هایی به منظور زیر سوال بردن پیشرفت‌های علمی جمهوری اسلامی ایران اشاره کردند و فرمودند: حالا متّهم می‌کنند هم محصولات علمی ما را، هم تحصیل‌کردگان ما را. مثلاً فلان مقاله‌نویس مزدبگیر سعودی برمی دارد راجع به محصولات دفاعی پیشرفته ما که آدم‌های عاقل دنیا را می‌ترساند، مقاله می‌نویسد و می‌گوید اینها چیزی نیست، اینها مال دیگران است، مال ایران نیست، مال خودشان نیست! اصلاً نمی‌شناسند.

رهبر معظم انقلاب در ادامه با اشاره به پیشرفت‌های چشمگیر ایران در سال‌های اخیر خاطرنشان کردند: آن مقاله‌نویس خارجی هم -آمریکایی یا اروپایی- به کمک افراد خائن ایرانی، متهم می‌کند این قشر عظیم تحصیل‌کرده دانشگاه را، این مجموعه عظیم اساتید امروز دانشگاه را به کم‌عمقی و کم‌سوادی! اگر اینها کم‌عمقند، پس غنی‌سازی بیست درصدِ اورانیوم را چه کسی در این کشور درست کرد؟ پیشرفت در دانش نانو را چه کسی دارد در کشور دنبال می‌کند؟ پیشرفت در همین سلّول‌های بنیادی را که ایشان ذکر کردند، چه کسی دارد در کشور پیش می‌برد؟ اینها همه، چشمها را خیره می‌کند؛ البته چشم‌های آدم‌های وارد و مطلع و چیزفهم را. بنابراین دانشگاه بحمدالله کار بزرگی را انجام داده و حتّی همین کسانی هم که با ظاهر غیر سیاسی و باطن سیاسی راجع به مسائل علمی کشور حرف می‌زنند، در خلال گزارششان ناگزیر اعتراف می‌کنند به پیشرفت‌های علمی کشور. بنابراین این یک حقیقتی است که وجود دارد و ما بر اساس این حقیقت باید فکر کنیم، کار کنیم، برنامه‌ریزی کنیم.

دانشگاه استنفورد در پروژه ایران 2040 درباره موضوعاتی با عناوین خروجی علمی ایران، کمبود آب در ایران، بانک مرکزی در ایران، مشکل اقتصادی، دینامیک جمعیت ایران، چشم انداز گاز طبیعی، برق و انرژی تجدیدپذیر در ایران، ارزیابی زمین و بارش برای کشاورزی و آینده نفت ایران و تأثیرات اقتصادی آن چندین گزارش آینده نگارانه تهیه کرده است.

نویسندگان این گزارش‌ها ادعا کرده‌اند پروژه 2040 استنفورد ایران یک ابتکار دانشگاهی است که تحقیقات مربوط به مسائل اقتصادی و فنی مربوط به توسعه بلند مدت ایران را و پیامدهای احتمالی آنها در آینده را ارزیابی می‌کند. در بخش گزارش خروجی علمی ایران با آنکه به افزایش تعداد مقالات علمی ایران اذعان شده اما ادعا کرده است که رشد علمی ایران بیشتر در بخش کمی رخ داده است.

اما بررسی خروجی تولید علم ایران در پایگاه‌های معتبر علمی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران یک دهه است از مرز کمی گرایی صرف عبور کرده است و گام در پله شانزدهم دنیا از نظر تولید علم گذاشته است. این تولید علم به اذعان معتبرترین پایگاه‌های استنادی علمی دنیا در بحث کیفیت رشد 7 درصدی را نسبت به رشد جهانی تجربه کرده است.

در همین راستا معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در گزارشی که در اختیار مهر قرار داده است، در پاسخ به این پروژه با برشمردن پیشرفت‌های کشور در حوزه سلامت و پزشکی، بخشی از ادعای این گزارش مبنی بر کمّی گرایی علم ایران را رد کرده است.

بخش‌هایی از این گزارش به شرح زیر است:

سنجه های علمی را ایرانیان به جهان عرضه نکردند بلکه متخصصان در غرب به جهان عرضه کرده‌اند

مستندات بسیار فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد که در خود غرب، هر جا سخن از بررسی رشد علمی در میان بوده است، مقالات کشورها به عنوان سرآمدترین شاخص تولید علم مبنا قرار گرفته‌اند. در رایج‌ترین شیوه «علم سنجی» دانشمندان برجسته از مقالات به عنوان ملاک ارزیابی تولیدات علم ی کشورهای مختلف استفاده کردند و در پی یک دهه تحقیق و درگیر شدن رشته‌های مختلف علم سنجی، عملاً محور مسائل در تولید علم به سمت تعداد مقالات علمی نمایه شده و نیز استنادهای مرتبط با آن سوق داده شد.

بنابراین سنجه های علمی را ایرانیان به جهان عرضه نکردند بلکه متخصصان در غرب به جهان عرضه کرده‌اند.

پروژه 2040 استانفورد در پرسشی این موضوع را مطرح می‌کند که با وجود سهم ناچیز بودجه تحقیقات ایران از تولید ناخالص ملی که طی دو دهه گذشته فقط سه برابر افزایش یافته، میزان انتشار سالانه مقالات ایران در بازه زمانی یاد شده چگونه 50 برابر شده است؟

در پاسخ به این پرسش این نکته اهمیت دارد که رشد چند برابر میانگین جهانی انتشار سالانه مقالات در ایران، ضرورت گریزناپذیر رشد کمی مقالات در دهه‌های هفتاد و هشتاد شمسی بوده است.

در این باره این پرسش مهم مطرح است: ایران که شاهد یک جنگ مهیب، طولانی و ویرانگر بوده و حتی در رقابت‌های منطقه‌ای تولید علم دچار جاماندگی شده بود، بدون چنین رشد سریعی در مرحله کمی انتشارات علمی (دهه هفتاد و هشتاد) چگونه باید به مرحله کیفیت در تولید علم (دهه )90 می‌رسید و اساساً به رقابت‌های جهانی تولید علم با آن شاخص‌های شناخته شده علم سنجی راه می‌یافت؟

این سوالی است که هیچ گاه در تحلیل‌های منتقدانه غرب از روند تولید علم ایران بدان توجه و پاسخی داده نشده است.

از سال 2000 شاهد بهبود کیفیت تولیدات علمی ایران هستیم

یکی دیگر از موضوعات مورد اشاره در ارزیابی روند تولید علم در ایران در پروژه ایران 2040 استنفورد را می‌توان این سوال دانست: آیا رشد علمی در ایران حاصل یک برداشت فانتزی از تولید علم و توهم توسعه و پیشرفت بوده است؟

وزارت بهداشت در گزارش خود تصریح می‌کند: وجود یک رابطه خطی بسیار قوی بین تلاش و کوشش شبانه روزی دانشمندان ایرانی و پیشرفت علمی عالی سبب شده رشد علمی در ایران نه تنها در کمیت فروکش نکرده باشد بلکه از سال 2000 شاهد بهبود کیفیت تولیدات علمی ایران بوده باشیم.

ایران پیش رو در رسیدن به اهداف توسعه پایدار

همچنین بر خلاف القائات موجود مبنی بر فانتزی بودن برداشت تولید علم در ایران، این کشور پس از چهار دهه تلاش و کوشش دانشمندانش، اکنون به ذخایر علمی بی سابقه‌ای با آثار عظیم ملی و حتی بین المللی در حوزه‌های علوم پزشکی، مهندسی، زیستی و علوم بنیادی دست یافته است که همگی بر مسائلی همچون ارتقای امنیت، کاهش فقر، ارتقای سلامت از طریق دسترسی بیشتر به مراقبت‌های بهداشت عمومی و برنامه‌های پیشگیرانه برای کاهش مرگ و از همه مهمتر افزایش امید به زندگی متمرکز بوده‌اند و ایران را به بسیاری از چشم اندازهای ملی خود برای توسعه، و نیز اهداف سازمان بهداشت جهانی بویژه در حوزه سلامت و توسعه پایدار نه تنها نزدیک کرده بلکه در جزو کشورهای پیشرو قرار داده است.

در بخشی از اهداف توسعه پایدار SDGs که از سوی سازمان ملل متحد عنوان شده است کشورها متعهد شده‌اند که تا سال 2030 هزینه‌های تحقیق و توسعه دولتی و خصوصی و همچنین تعداد پژوهشگران خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهند.

پروژه «ایران 2040 استنفورد» حجم گسترده‌ای از مقالات محققان ایرانی (450 هزار مقاله) طی سالهای 1997 تا 2018 را مورد مطالعه قرار داده و با اذعان به اینکه «تولید مقاله در ایران طی این
دو دهه با افزایش از یک هزار در 1997 به 50 هزار مقاله در 2018 رسیده و میزان انتشار سالانه مقالات ایران طی بازه زمانی یاد شده، 50 برابر شده و سهم ایران را به 2.6 درصد تولیدات جهانی ارتقا
داده است، ادعا می‌کند کیفیت تولیدات علمی ایران، در طول زمان در بسیاری از زمینه‌ها تغییرات قابل توجهی را نشان نمی دهد».

به مقاله 30 سال تولید علم موسسه Science-metrix توجه کنید

در پاسخ به این ادعا می‌توان محققان این پروژه را به مقاله «سی سال تولید علم» مؤسسه Science-metrix یکی از بزرگترین مؤسسات ارزیابی علم و فناوری برای نهادهای دولتی و غیردولتی جهان که سال‌ها پیش را منتشر کرد و در آن به رابطه میان عوامل جغرافیای سیاسی و فعالیت‌های علمی و چند رخداد بسیار مهم تأثیرگذار بر وضعیت جهان طی 30 سال و نیز چند جنبش علمی آغاز شده در این دوره و تأثیرگذار در 30 سال آینده پرداخته است، ارجاع داد.

نرخ رشد علمی ایران 11 برابر متوسط رشد برونداد علمی جهان در دوره 14 ساله

«اریک آرشامبو» در این مقاله می‌نویسد که در طول سه دهه 1980 تا 2009 تنش‌های دائمی در خاورمیانه وجود داشته است که از آن جمله می‌توان به برخوردهای منجر به جنگ عراق علیه ایران و
کویت و ائتلاف‌های صورت گرفته به رهبری آمریکا اشاره کرد. نویسنده اذعان می‌کند ایران در دهه اخیر سریع‌ترین میزان رشد در تولید علم جهان را داشته است. نرخ رشد علمی ایران 11 برابر متوسط رشد برونداد علمی جهان در دوره 14 ساله 1995 تا 2009 در مقایسه با 1980 تا 1994 بوده است.

این درحالی است که نویسنده مقاله، جنگ عراق علیه ایران را یکی از سهمگین‌ترین جنگ‌های جهان توصیف کرده و می‌نویسد: «واکنش ایران به رخداد جنگ بسیار متفاوت بود و جمهوری اسلامی ایران رشد سریعی را در تولید علم تجربه کرد؛ به طوری که بیشترین رشد را در مقایسه با کشورهای برزیل، روسیه، هند و چین داشته است.

به گفته وی، بررسی زمینه‌های تخصصی علمی دارای بیشترین رشد، نشان می‌دهد که ایران دانشمندانش را به توسعه فناوری هسته‌ای ترغیب و بخش عمده‌ای از پژوهش‌های خود را به تخصص
های علمی مؤثر در توسعه فناوری هسته‌ای معطوف کرده است؛ به همین دلیل رشد بسیاری از تخصص‌های مرتبط با این حوزه چندین برابر سریع‌تر از رشد جهانی بوده است.

همچنین در پژوهش‌های بهداشت عمومی نیز رشد چشمگیری وجود داشته است. به این ترتیب رشد علمی ایران ممکن است مایه نگرانی جهانیان باشد اما برای مردم ایران پیامدهای مثبتی خواهد داشت. بویژه اگر دانش تولید شده به شیوه‌های هوشمندانه و سازنده‌ای به کار گرفته شود می‌تواند کیفیت زندگی ایرانیان را ارتقا بخشد.»

جنگ و تحریم و سایه آن بر علم و فناوری

علاوه بر جنگی که حتی نسل جدید ایران، شاهد آثار و تبعات آن هستند، این کشور، چهل سال، به طور بی وقفه، تحت فشار سخت‌ترین تحریم‌هایی قرار گرفت که هیچ کشوری به خود ندیده است؛ تحریم‌های جدید علیه ایران و تهدید به مجازات تمام کشورهایی که به تجارت با ایران ادامه دهند، موجب شده است محققان ایرانی شرایط بسیار دشوارتر از قبل را متحمل شوند.

خودداری شرکتهای فعال در حوزه علم و فناوری از همکاری با محققان ایرانی به دلیل ممانعت دولتها از بیم مجازات تحریم، آسیب پذیری و تعلیق برنامه‌های تحقیقاتی بین المللی ایران که با حمایت مالی خارجی در حال اجرا و با مشکلات انتقال اعتبارات از بانک‌ها مواجه هستند، دشواری خرید مواد و تجهیزات آزمایشگاهی، رد شدن درصدی از مقالات محققان ایرانی از سوی ناشران به دنبال دستور آمریکا برای خودداری از انتشار مقالات ایرانیان، مشکلات در صدور ویزا با اجرای دستور مهاجرتی ترامپ مبنی بر ممنوعیت سفر شهروندان ایرانی به آمریکا در 2017 که این تصمیم، دانشمندان ایرانی را نیز برای حضور در کنفرانس‌های بین المللی و تبادل یافته‌های علمی دچار محدودیت‌های فراوان کرد.

ریچارد استون سردبیر بخش بین الملل مجله علمی ساینس طی گزارشی به این مسائل پرداخت و شرح مختصری از نگرانی دانشمندان ایرانی از تبعات تحریم‌ها و آثار آن در حوزه علمی داد.

تولید علم فقط تولید مقاله نیست، انتشار مقاله صرفاً یکی از نتایج تولید علم است

دکتر علی اکبر صبوری استاد ممتاز دانشگاه تهران و دانشمند حاضر در فهرست یک درصد برتر پراستناد دنیا می‌گوید: «تولید علم فقط تولید مقاله نیست، انتشار مقاله صرفاً یکی از نتایج تولید علم است. در فرایند تولید علم، انتشار مقاله، محل انتشار مقاله، ارجاعات مقاله، نوع و نحوه ارجاع، ثبت اختراع، میزان گسترش مرزهای دانش، ایجاد قلمروهای نو، بهره مندی جامعه از دستاوردهای علم ی، همه و همه، قابل ملاحظه هستند.

اما نباید فراموش کرد که انتشار مقاله، سرآمد همه این شاخص هاست؛ زیرا همه باید از نتایج تحقیق با خبر شوند، آن را بخوانند و نقد یا تأیید کنند (ارجاع بدهند) تا علم به کمال برسد و همه از آن بهره مند شوند. بر خلاف فناوری، ارزش علم، به نشر آن است. علم منتشر می‌شود تا در دسترس عموم قرار گیرد و نمایه می‌شود تا سهل الوصول باشد. علمی که منتشر نشود صحت سنجی هم نمی‌شود.»

وزارت بهداشت در بخش دیگری از گزارش به معرفی دستاوردهای علمی و فناورانه ایران پرداخته که به دلیل گسترده بودن این پیشرفت‌ها در حوزه‌های علوم پزشکی و سلامت تنها به صورت فهرست معرفی می‌شوند. فهرستی درخشان که نشان دهنده عزم محققان و دانشمندان و دانشگاهیان ایران در عرصه‌های جهانی است.

فهرستی از دستاوردهای کشور در حوزه علوم پزشکی، سلامت، نانو، فضایی و هسته‌ای

وزارت بهداشت در گزارش خود در پاسخ به پروژه ایران 2040 دانشگاه استانفورد تاکید کرده است که برونداد علم یک کشور تنها مقالات و تکیه صرف بر تولید علم نیست اما دستاوردهای علمی ایران انکار ناپذیر است و روند تولید علم در ایران نشان می‌دهد که ایران در تعدادی از علوم و تخصص‌ها حتی در 5 تا 10 جایگاه نخست دنیا قرار دارد. این کشور به عنوان کشوری نگریسته می‌شود که در تلاش برای حضور در گفتمان جهانی علم و به دنبال سهم بیشتری در علم نوین است.

آنچه پروژه ایران 2040 ادعا می‌کرد که این رشد علمی یک حباب است!، ساختاری منسجم و با ریشه است که دستان توانمند دانشمندان ایرانی آن را هر روز قوی‌تر از روز پیش از آن می‌کند.