بزرگنمایی:

به گزارش خبر نگار تبسم مهر: روز نهم ربیع الاول از روزهای مبارک شیعیان است که می توان آن را بعد از محرم و صفر و شهادت امام حسن عسکری(ع) آغازی بر اعیاد اسلامی موجود در ماه ربیع الاول دانست اما عده ای تلاش کرده اند تا با تمسک به مسائل بی اصل و سند و یا حداقل اختلافی،  از آن  سوء استفاده نموده و به ایجاد اختلافات مذهبی بین مسلمانان آن هم در آستانه هفته وحدت دامن بزنند. روز نهم ربیع الاول سالروز آغاز امامت امام زمان (عج) و روز مرگ عمر بن سعد یکی از فرماندهان سپاه یزید به دست مختار ثقفی است. 

عده ای تلاش دارند تا با برگزاری مراسم های نامتعارف در این روز که با روش معصومین(ع) و فتاوای علمای شیعه مغایرت دارد اعلام برائت خود را نسبت به دشمنان اهل بیت(ع) نشان دهند حال آنکه اصل واجب برائت از دشمنان خدا و اهل بیت (ع) باید در همان روش و مسلکی صورت بگیرد که اهل بیت(ع) و علمای امامیه بدان راهنمایی فرموده اند. 

برخی رفتارهای نامتعارف نه تنها بر خلاف آیات قرآن کریم و مشی اهل بیت (ع) در مواجهه با مخالفان خودشان است بلکه بر خلاف مصلحت عمومی جامعه اسلامی و مسلمین می باشد. به همین دلیل بارها و بارها رهبر معظم انقلاب و در کنار ایشان سایر مراجع تقلید بر حرمت و خلاف قانون بودن کارهای نامتعارف و اختلاف افکنی میان مسلمین و مذاهب مختلف تاکید کرده اند و همگان را از عواقب سوء آن بر حذر داشته اند. به عنوان مثال آیت الله العظمی بهجت (ره) در این زمینه می فرمود: 

چه بسا... این کارها موجب اذیت و آزار و یا قتل شیعیانی که در بلاد و کشورهای دیگر در اقلیت هستند گردد در این صورت اگر یک قطره خون از آنها ریخته شود ما مسبب آن و یا شریک جرم خواهیم بود. (.....) بنده خیال می‌کنم اهل علم، اگر می‌خواهند اینجا (عیدالزهرا) خدمتی بکنند به اهل‌بیت علیهم‌السلام، برای اهل استدلال از اینها متعیّن است، که سعی بکنند دلیلی بر خلافت امیرالمؤمنین صلوات‌الله‌علیه ذکر بکنند؛ ساده، برهانی، یقین‌آور، به‌طوری‌که اگر این دلیل رابه دیوار بگویند و اذن داده شود به دیوار که بگو، تصدیق کند قول او را و بگوید حق به جانب توست. و من قاطع هستم به اینکه اهل استدلال و ایمان، اگر بخواهند این‌طور ادله را پیدا کنند، پیدا می‌کنند. نه سبّی، نه طعنی، نه شَتمی، هیچ کدام لازم نیست. بلکه این [استدلال کردن] مهم‌تر است و ممکن است ـ خدا می‌داند ـ چقدرها را داخل در حق کند. از این مطلب غافلند که بابا این مقدم است. یکی از این ده‌تا [استدلالی] که در عمر خودش تهیه کرده است، خدا می‌داند چقدرها را مستبصر می‌کند.

جدای از این مباحث یکی از اصلی ترین بحث هایی که بین دانشمندان علوم اسلامی و همچنین مورخین  وجود دارد این است که بسیاری از دانشمندان شیعه و اهل سنت قائل اند  روز مرگ خلیفه دوم اواخر ماه ذی الحجه سال 23 قمری بوده است. طبق بررسی های به عمل آمده تمامی دانشمندان و مورخین اهل سنت تاریخ مرگ خلیفه دوم را بین بیست و سوم تا سی ذی الحجه سال 23 قمری ذکر کرده اند و در میان دانشمندان شیعی هم بسیاری از دانشمندان قائل به همین تاریخ هستند. 

نهم ربیع‌ الاول به روز مرگ عمر بن خطاب خلیفه دوم منسوب شده است. دلیل این انتساب روایتی است که به «رفع القلم» مشهور است. برخی معتقدند که تاریخچه این انتساب به قرن ششم هجری برمی‌گردد؛ اما پس از دوره‌ای سکوت، با ظهور صفویه و گسترش تشیع، به‌عنوان دیدگاه مشهور معرفی و بخشی از فرهنگ شیعی شناخته شده است. انتساب تاریخ مرگ عمر به این روز موافقان و مخالفانی داشته است:

دیدگاه موافقان 

عبدالجلیل قزوینی (درگذشت قرن ششم هجری) بدون استناد به منبعی به قتل عمر در این روز اشاره کرده است(رازی قزوینی، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، 1358ش، ص353)؛ اما هاشم بن محمد دیگر عالم این دوره، دلیل این انتساب را روایتی از احمد بن اسحاق مشهور به رفع قلم دانسته است (حلی، المحتضر، 1370ق، ص44). علامه مجلسی که در دوره صفویه می‌زیسته اند، ضمن اشاره به روز مرگ عمر در این روز، دلیل اصلی آن را نیز روایت رفع القلم دانسته است(مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج31، ص119 و 120).

دیدگاه مخالفان

در برابر دیدگاه موافقان، تعداد زیادی از علمای شیعه و اهل سنت معتقدند خلیفه دوم در اواخر ماه ذی الحجه از دنیا رفته است. برخی از ادله مخالفان عبارتند از:

1- بر اساس منابع متعدد تاریخی شیعه و اهل‌سنت، قتل عمر در روزهای پایانی ذی‌الحجه سال 23ق اتفاق افتاده است. بر اساس این منابع عمر در 26 یا 27 ذی‌الحجه توسط ابولؤلؤ غلام مغیره بن شعبه مجروح شد و سه روز بعد در 29 و بنابر قولی 30 ذی‌الحجه از دنیا رفت. در میان مورخان سنی می‌توان به طبری، مسعودی و از میان منابع معتبر و متقدم شیعه می‌توان به شیخ مفید و ابن‌ادریس حلی و یعقوبی اشاره کرد. 

شیخ مفید (413ق): شیخ مفید در مسارالشیعه می نویسد: «فی الیوم السادس و العشرین سنه 23 ثلاث و عشرین من الهجره طعن عمربن الخطاب... و فی التاسع و العشرین منه قبض»؛ عمربن خطاب در 26 ذی ‏الحجه سال 23هجری ضربه‏ خورد و در روز 29همان‏ ماه ‏درگذشت.(مفید، مسارالشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، ص 42)

ابن ادریس حلی (م 578ق): وی در کتاب السرائر به شدت احتمال کشته شدن عمربن خطاب در روز نهم ربیع را رد می‏ کند و می نویسد: «فی الیوم السادس و العشرین منه، سنه ثلاث و عشرین من الهجره، طعن عمربن الخطاب و فی التاسع و العشرین منه، قبض عمربن الخطاب... و قد یلتبس علی بعض أصحابنا یوم قبض عمربن الخطاب، فیظن أنّه یوم التاسع من ربیع‏الأول، و هذا خطأ من قائله، بإجماع أهل التاریخ و السیر، و قد حقق ذلک شیخنا المفید، فی کتابه کتاب التواریخ، و ذهب إلی ما قلناه»؛(حلّی، السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی، ج 1، ص 418) عمربن خطاب در 26 ذی‏الحجه سال 23 هجری ضربه خورد و در 29 همان ماه درگذشت. اما این امر بر بعضی از اصحاب ما مشتبه گشته و آنان پنداشته ‏اند که عمر در نهم ربیع‏ الاول به قتل رسیده است. اما به اجماع مورخان و سیره ‏نویسان، قول نهم ربیع خطایی است که از قائل آن سر زده است. شیخ مفید نیز در کتاب تواریخ خود قول 26 ذی‏الحجه را صحیح دانسته و همانند ما نظر داده است.

سیدبن طاووس (م 664ق): سید در کتاب اقبال الاعمال یادآور می‏شود که گروهی از شیعیان ایرانی نهم ربیع را روز قتل عمر می‏دانند، ولی او نتوانسته مؤیدی بر این مطلب بیابد و در بیان اعمال ذی‏الحجه متذکر می‏شود که عمر در این ماه کشته شده و در ادامه از کتاب حدائق شیخ مفید به توضیحی درباره این روز می‏پردازد(سیدبن طاووس، اقبال‏ الاعمال، ج 2، ص 379)

شیخ ابراهیم کفعمی (م 905ق): وی در کتاب جنه‏الامان الواقیه و جنه‏الایمان الباقیه که به «مصباح کفعمی» مشهور است، می‏نویسد: «فی السابع و العشرین طعن عمربن الخطاب و من زعم انه قتل فی یوم التاسع من ربیع‏الاول فقد اخطأ و قد نبهنا علی ذلک فیما تقدم عند ذکر شهر ربیع‏الاول»؛357 عمربن خطاب در 27 ذی‏الحجه ضربه خورد و هر کس پنداشته عمر در نهم ربیع به قتل رسیده، بی‏گمان اشتباه کرده است و ما در بخش ماه ربیع‏الاول به این مطلب آگاهی دادیم. وی کشته شدن خلیفه در 26 ذی‏الحجه سال 23 را اجماعی شیعه و اهل ‏سنت می‏داند(ابراهیم کفعمی، المصباح، ص 510).

علّامه حلّی (م 726ق): وی در کتاب خویش، 26 ذیحجه را روز ترور عمربن خطاب شناسانده است(حسن‏بن یوسف حلّی، تذکره ‏الفقها، ج 6، ص 195؛ همو، منتهی‏ المطلب، ج 2، ص 612)

شهرت قتل خلیفه دوم در ذی‏ الحجه به گونه‏ ای بوده که بسیاری از بزرگان همچون شیخ بهائی، با وجود معاصر بودنشان با دوران صفویه که اوج فعالیت‏های تبلیغی برای ترویج تشیع است، با صراحت 26 ذی‏الحجه را تاریخ قتل عمربن خطاب معرفی کرده اند(شیخ بهائی، توضیح ‏المقاصد، ص 33) حتی علّامه مجلسی هم که از مدافعان بزرگداشت روز نهم ربیع است، با اعتراف به شهرت تاریخ ذی‏الحجه در میان عالمان شیعه می‏نویسد: «اقول ما ذکر أنّ مقتله کان فی ذی‏الحجه هو مشهور بین فقهائنا الامامیه»؛ این سخن که عمر در ذی‏الحجه به قتل رسیده، بین فقهای امامیه مشهور است(محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 31، ص 118).

شیخ عباس قمی در تتمه ‏المنتهی تاریخ قتل عمر را 26 ذی‏ الحجه دانسته‏ اند (شیخ عباس قمی، تتمه ‏المنتهی، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، ص 2185)

منابع اهل سنت نیز بر تاریخ ذی الحجه اجماع دارند. 

برخی منابع شیعه و اهل سنت که مرگ خلیفه دوم را در ماه ذی الحجه برمی شمارد

مرُوج الذَهب، علی بن حسین مسعودی(متوفی 346)، ج 2، ص1352

تاریخ یعقوبی، یعقوبی(متوفی 284)، ج 2، ص159

تاریخ مدینه، ابن شَبه نمیری(متوفی 262)، ج 3، ص895 و 943

تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط عصفری(متوفی 240)، ص109

 أخبار الطوال، ابوحنیفه دینوری(متوفی 282)، ص139

تاریخ کبیر، بخاری(متوفی 256)، ج 6، ص138

المصنف، ابن أبی شیبه کوفی(متوفی 235)، ج 8، ص41

تاریخ طبری، طبری(متوفی 310)، ج 3، ص265

المعارف، ابن قُتَیبه دینَوری (متوفی 276)، ص183

فتوح، أحمد بن أعثم کوفی(متوفی 314)، ج 2، ص2329

موطأ، مالک بن انس (متوفی 179)، ج 2، ص824

 الآحاد والمثانی، ضحاک(متوفی 287)، ج 1، ص102

 المصنف، عبدالرزاق صنعانی(متوفی 211)، ج 11، ص315

مسند احمد، احمد بن حنبل(متوفی 241)، ج 1، ص55

طبقات الکبری، محمد بن سعد(متوفی 230)، ج 3، ص364

أنساب الأشراف، بلاذری (متوفی 279)، ج 10، ص439

المحبر، محمد بن حبیب هاشمی بغدادی(متوفی 245)، ص14

الثقات، ابن حبان(متوفی 354)، ج 2، ص238

مسند ابن جعد، علی بن جعد بن عبید(متوفی 230)، ص195

التنبیه والإشراف، علی بن حسین مسعودی(متوفی 345)، ص250

استیعاب، ابن عبد البِرّ(متوفی 463)، ج 3، ص1152

المعجم الکبیر، طبرانی(متوفی 360)، ج 1، ص70

مستدرک، حاکم نیشاپوری (متوفی 405)، ج 3، ص92

 التعدیل والتجریح، سلیمان بن خلف باجی(متوفی 474)، ج 3، ص1054

سنن کبری، بیهقی(متوفی 458)، ج 8، ص150

 البدء و التاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی (متوفی 507)، ج 5، ص191

تاریخ مدینۀ دمشق، ابن عساکر(متوفی 571)، ج 44، ص14

صفوه الصفوه، ابن جوزی(متوفی 597)، ج 1، ص291

الإنباء، ابن عمرانی (متوفی 580)، ص48

اُسدالغابه، ابن اثیر(متوفی 630)، ج 4، ص77

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید(متوفی 656)، ج 12، ص18

مفید، مسارالشریعه، 1414ق، ص42

ابن‌ادریس، السرائر، 1410ق، ج1، ص419

شیخ عباس قمی، تتمه ‏المنتهی، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، ص 2185

حسن‏ بن یوسف حلّی، تذکره ‏الفقها، ج 6، ص 195؛ همو، منتهی‏ المطلب، ج 2، ص 612

ابراهیم کفعمی، المصباح، ص 510

سیدبن طاووس، اقبال‏ الاعمال، ج 2، ص 379

2- بر اساس گزارش‌های تاریخی، بیعت با عثمان، خلیفه بعد از عمر، در اواخر ذی‌الحجه یا اوائل ماه محرم صورت گرفته است که این ماجرا قرینه ای برآن است که مرگ خلیفه دوم در اواخر ماه ذی الحجه اتفاق افتاده است چرا که بلافاصله بعد از ترور خلیفه دوم شورای 6 نفره تشکیل شد و بیعت با عثمان به عنوان خلیفه صورت پذیرفت. (طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، 1387ق، ج4، ص194؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دارصادر، ج2، ص162)

3- مردم کاشان که در قدیم برگزارکننده مراسم نهم ربیع‌الاول در محل بنای ابولؤلؤ بوده‌اند، ابتدا آن را در ماه ذی‌الحجه برپا می‌کردند.(افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، تحفه فیروزیه (گزارشی از کتاب)، به کوشش رسول جعفریان، قم، بی‌جا، 1378ش، ص82)

روایت رفع القلم 

مهم ترین مستمسک کسانی که قائل به مرگ خلیفه دوم در روز نهم ربیع الاول هستند روایت رفع القلم است. اولا این روایت در هیچ کدام از جوامع حدیثی متقدم نیامده است و ثانیا به لحاظ سند و متن از اشکالات عدیده ای برخوردار است که علمای علم حدیث نقد های بسیاری را بر آن وارد می دانند اما بسیاری از دانشمندان تاریخ اسلام معتقدندبه فرض پذیرش این روایت ضعیف، این حدیث در قیاس با اخبار متعددی که در منابع مختلف شیعه و سنی نقل شده است به لحاظ پذیرش تاریخ مرگ خلیفه دوم محل اعتنا نخواهد بود. 

در ادامه به بررسی اجمالی روایت رفع القلم می پردازیم: 

مجلسی روایتی را از کتاب "زوائد  الفوائد" سید بن طاوس و کتاب "المحتضر" شیخ حسن بن سلیمان، در فضیلت روز نهم ربیع الاول و اعمال آن نقل می کند. ابتدای روایت گویای این است که قتل و کشته شدن خلیفۀ دوم در روز نهم ربیع بوده است. برای این روز اعمال مستحبی زیادی بیان و در بزرگی و شأن این روز بسیار سخن فرسایی شده است. قبل از آن که دربارۀ متن این حدیث توضیحی داده شود، برخی مطالب دربارۀ منبع این حدیث و راویان آن را بیان می کنیم.

کتاب زوائد الفوائد که به تصریح علامه مجلسی از آثار سید بن طاوس است،[1] توسط آقا بزرگ تهرانی به فرزند سید بن طاوس، یعنی رضی الدین علی، نسبت داده شده است.[2] علامه محسن امین نیز این کتاب را صریحاً به فرزند سید بن طاوس نسبت می دهد و می گوید: سید رضی الدین در صفحاتی از کتاب تأکید کرده که اسم و کنیه اش، مانند اسم و کنیۀ پدرش؛ مرحوم سید بن طاوس است.[3]بنابراین، صحیح این است که کتاب از آن فرزند سید بن طاوس باشد.

روایت روز نهم ربیع در کتاب " المحتضر" حسن بن سلیمان نیز آمده است، و روایتی را که مجلسی در قسمت سرگذشت خلیفۀ دوم نقل می کند، به تصریح خودش از کتاب "المحتضر" است.[4] البته علامه مجلسی این روایت را در قسمت دیگری از کتاب بحار الانوار که مباحث دعا را آورده است، از کتاب سید بن طاوس نقل می کند.[5]

بررسی حدیث

الف. این حدیث در منابع اولیه نیامده، و با توجه به محتوای آن که در صدد ایجاد و تبیین یکی از اعیاد بزرگ شیعیان بوده، بسیار بعید است که در هیچ کدام از کتاب های روایی نیامده باشد و بزرگانی مانند شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی از آن غافل باشند.

ب. بنابر نقل علامه مجلسی؛ سید بن طاوس از شخصی به نام " ابْنُ أَبِی الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیُّ الْوَاسِطِیُّ"  وَ " یَحْیَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ حُوَیْجٍ الْبَغْدَادِیُّ"  این جریان را نقل می کند در حالی که همین جریان را شیخ حسن بن سلیمان از مُحَمَّدِ بْنِ الْعَلَاءِ الْهَمْدَانِیِّ الْوَاسِطِیِّ ( ونه ابن ابی العلاء) وَ یَحْیَی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَرِیحٍ‏ ( ونه حویج) الْبَغْدَادِیِّ، نقل می کند که بنابراین در مشخصات هر دو راوی این حدیث در این دو کتاب اختلاف وجود دارد.

ج. عبارت "یوم رفع القلم"، اگر به معنای روزی است که گناهان در آن روز نوشته نمی شود و مردم در انجام

هر گناهی آزادند؟! چنین مطلبی با اصول اعتقادات و مسلمات قرآنی و روایی در تعارض است.

علاوه بر این که چنین تفسیری از "یوم رفع القلم" با دیگر قسمت های این روایت طولانی ناساز گار است. در این روایت، روز نهم ربیع الاول را روز زهد، روز توبه، روز انابه و بازگشت به سوی خداوند، و روز تزکیۀ نفس خوانده است.[7] چنین صفاتی چگونه با روزی به این عنوان که هر گناهی در آن آزاد است، قابل جمع است؟!

د. در کتاب عیون اخبار الرضا (ع)  و در کتاب فضائل الشیعه شیخ صدوق، دو روایت به این مضمون آمده است که از شیعیان اهل بیت (ع) قلم برداشته شده است. این دو روایت به طور مطلق آمده و محدود به نهم ربیع الاول هم نشده است.

در عیون اخبار الرضا (ع) می فرماید: از پیروان ما قلم برداشته شده است، راوی گفت: پرسیدم چگونه چنین چیزی ممکن است ای آقای من؟ فرمود: چون مأمور شده ‏اند در دولت باطل به تقیّه رفتار کنند و در این کار از ایشان پیمان گرفته شده است، مردم همه در امانند و آنان در کمال خوف و بیم بسر می برند و به خاطر ما ایشان را تکفیر می‏کنند، ولی ما به خاطر آنان تکفیر نمی شویم، و آنان در راه ما کشته می‏شوند، لکن ما برای ایشان کشته نمی‏شویم، هیچ کدام از شیعیان ما نیست که مرتکب گناهی شود مگر آنکه اندوه و غمّ او را فرو می گیرد. چنان که گناهان او را برطرف می کند هر چند گناهانش به تعداد دانه های باران باشد، یا به تعداد ریگ و شن بیابان ها، و خارها و درخت ها، و چنانچه در امور شخصی اش مبتلا به اندوه نشود   دربارۀ خانواده‏اش یا اموالش غمی به او خواهد رسید، و اگر در امر دنیایش غمی به او نرسد و مبتلا به مصیبتی نگردد، خواب ناراحت‏کننده‏ای بیند که آن موجب ریختن گناهان او گردد.[8]

در کتاب فضائل الشیعه نیز آمده است: ابو حمزه می گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‏فرمود: قلم از شیعه برداشته شده، برای اینکه خداوند آنان را با عصمت و ولایتش [از گناه و معصیت‏] نگه می‏دارد.[9]

با دقت در این دو روایت به معنای متفاوتی از "رفع قلم" می توان رسید؛ رفع قلم با توجه به این دو روایت به خصوص روایت عیون اخبار الرضا(ع) که امام (ع) به خوبی، آن را توضیح داده است؛ چنین می تواند باشد: رفع قلم به معنای برداشته شدن عقاب از شیعیان و آن هم به خاطر سختی ها و مشقاتی است که در راه دین خدا می کشند. این معنا بسیار متفاوت است با این که بگوییم شیعیان در پاره ای از زمان آزادند که هر عملی را انجام دهند و هیچ گناهی هم برایشان نوشته نمی شود. بلکه این روایت می فرماید: احیانا شیعیان گناهانی انجام می دهند که باید به خاطر آن عقاب شوند ولی خداوند به خاطر رنج و سختی هایی که آنان در راه دین و مذهب اهل بیت (ع) متحمل می شوند، گناهان آنان را به تدریج بخشیده تا در قیامت بدون گناه محشور شوند. چنین معنایی با اصول اعتقادی هماهنگ است. قرآن کریم می فرماید: و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری کرده بودند، قطعاً گناهانشان را می‏زدودیم و آنان را به بوستان های پر نعمت درمی‏آوردیم.[10] از این سنت الهی به عنوان " تکفیر" یاد می شود.[11]

در روایت کتاب فضائل الشیعه نیز، "رفع قلم" به این معنا آمده است که خدواند چون شیعیان(واقعی و مخلص) را با عصمت و و لایتش حفظ می کند، آنان گناهی انجام نمی دهند تا برایشان نوشته شود؛ یعنی به اصطلاح فنی تر، سالبه به انتفاع موضوع است؛ یعنی قلم از آنان برداشته شده است؛ چون چیزی برای نوشته شدن وجود ندارد، نه آن که گناهانی انجام می دهند ولی نوشته نمی شود.

در نتیجه در صورتی که حدیث نهم ربیع الاول را قبول کنیم و از اشکالات سندی یا محتوایی آن چشم پوشی کنیم، می توان عبارت "یوم رفع القلم" را در آن به این گونه ترجمه و تبیین کرد که روز نهم ربیع الاول روزی است که خداوند در آن روز، گناهان شیعیان را به خاطر همۀ سختی ها و رنج هایی که در راه تقیه و در راه مذهب اهل بیت (ع) دیده اند، با توجه به حکمت خود از بین می برد.

این روایت علاوه بر آن که خبر واحد است از اشکالات منبعی و سندی برخوردار بوده و عده ای به محتوای آن هم نقد وارد کرده اند لذا پیروزی نظر این حدیث در باب مرگ خلیفه دوم در تاریخ نهم ربیع الاول در مقابل اخبار متعددی که مرگ خلیفه دوم را در ذی الحجه بیان می کند سخت به نظر می رسد. 

([1] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏95، ص 351، انتشارات دار احیاء التراث، بیروت، 1403ق.؛ [2]  تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه إلی ‏تصانیف ‏الشیعه، ج ‏12، ص 59[2] ، اسماعیلیان،قم، 1408ق.؛ [3] امین، سید محسن، أعیان ‏الشیعه، ج‏2، ص 267، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1406ق.؛ [4] بحار الأنوار، ج ‏31، ص 120.؛ [5] بحار الأنوار، ج ‏95، ص: 351؛ [6] زلزله، 7 و 8.؛ [7] بحار الأنوار، ج ‏31، ص 128.؛ [8] صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا ع، ترجمه غفاری و مستفید، ج‏2، ص 575، نشر صدوق، تهران، 1372ش.؛ [9] صدوق، محمد بن علی،  فضائل الشیعه، ترجمه توحیدی، ص 43، انتشارات زراره، تهران، 1380ض.؛ [10] مائده، 65.؛ [11] برای آگاهی بشتر نک: سبحانی، جعفر، محاضرات فی الإلهیات، تلخیص ربانی گلپایگانی، ص 451، انتشارات موسسه امام صادق(ع)، قم، 1428ق)

دیدگاه برخی از مراجع تقلید در باب حدیث رفع القلم

رهبر معظم انقلاب، آیت الله العظمی خامنه‌ای: هرگونه گفتار یا کردار و رفتاری که در زمان حاضر سوژه و بهانه به دست دشمن بدهد و یا موجب اختلاف و تفرقه بین مسلمین شود شرعاً حرام اکید است.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی: اولاً: روایتی با عنوان رفع قلم در آن ایام مخصوص در منابع معتبر نداریم و ثانیاً: بر فرض چنین چیزی باشد که نیست مخالف کتاب و سنت است و چنین روایتی قابل پذیرفتن نیست و حرام و گناه در هیچ زمانی مجاز نیست هم چنین سخنان رکیک و کارهای زشت دیگر و ثالثاً: تولّی و تبرّی راه‌های صحیحی دارد نه این راه‌های خلاف.

آیت الله العظمی نوری همدانی: چیزی به عنوان رفع قلم در روز به خصوصی نداریم و مسلمانان باید از تفرقه بپرهیزند و از هر چیزی که موجب وهن مذهب است جداً اجتناب نمایند.

آیت الله العظمی فاضل لنکرانی: حدیث رفع القلم صحیح نیست، بلکه هر مسلمانی موظف به انجام واجبات دینی بوده و فرقی در ایام سال نسبت به آن وجود ندارد و انجام اعمالی که موجب تفرقه مسلمین یا وهن شیعه شود جایز نیست.

نظر مرحوم علامه مجلسی 

مرحوم علامه مجلسی یکی از دانشمندانی است که مرگ عمر را در نهم ربیع الاول می داند اما خود ایشان در اینکه منابع و دانشمندان متقدم بر ایشان سالروز مرگ خلیفه دوم را اواخر ماه ذی الحجه می دانستند ادعای اجماع کرده است. علامه مجلسی در این خصوص ادعای اجماع دارد و به نقل از شیخ مفید می‌گوید عمر در روز دوشنبه، 26 ذی‌الحجه سال 23 ه. ق.، ضربه خورد و در 29 ذی‌الحجه از دنیا رفت و همه شیعه و سنی بر این مطلب اجماع دارند (مجلسی، 1404: 31/119). وی از صاحب کتاب انیس العابدین نقل می‌کند که جمهور شیعه گمان می‌کنند در این روز عمر به قتل رسیده است، در حالی که چنین چیزی صحیح نیست (همان).

قال محمد بن إدریس فی سرائره  : من زعم أن عمر قتل فیه فقد أخطأ بإجماع أهل التواریخ والسیره ، وکذلک قال المفید ; فی کتاب التواریخ. وإنما قتل یوم الإثنین لأربع بقین من ذی الحجه سنه ثلاث وعشرین من الهجره ، نص علی ذلک صاحب الغره وصاحب المعجم  وصاحب الطبقات  وصاحب کتاب مسار الشیعه وابن طاوس  ، بل الإجماع حاصل من الشیعه وأهل السنه علی ذلک. انتهی. والمشهور بین الشیعه فی الأمصار والأقطار فی زماننا هذا هو أنه الیوم التاسع من ربیع الأول ، وهو أحد الأعیاد ، ومستندهم فی الأصل.بحار ج 31 ص 119 و 120

علامه مجلسی ضمن اینکه نقل شیخ مفید مبنی بر ادعای اجماع میان شیعه و اهل سنت در تاریخ ذی الحجه را مطرح می کند اما خود آن را نمی پذیرد و بیان می کند که در میان علمای زمان او نهم ربیع الاول نظر مشهور است ؛ این خود مطلب قابل تاملی است که چه طور متقدمان و صاحبان جوامع روایی اولیه این حدیث را ندیده و آن را در کتب روایی خود نیاورده اند و همچنین بر تاریخ ذی الحجه برای مرگ خلیفه دوم اجماع داشته اند اما نظر علمای متاخر چیز دیگری شده است. 

چرا نهم ربیع الاول ؟ 

اینکه چرا نهم ربیع الاول به سالروز قتل خلیفه دوم و برگزاری جشن معروف شده است، دانشمندان احتمالاتی را در این خصوص مطرح کرده اند: 

1- اولین و مهم ترین دلیل همان حدیث رفع القلم است که بحث در باب آن گذشت. 

2- عمر بن سعد پسر سعد بن ابی وقاص (از صحابی پیامبر(ص) است. وی از سوی عبیدالله بن زیاد به فرماندهی سپاه کوفیان برای مقابله با امام حسین(ع) منصوب شد و در روز دهم محرم امام حسین(ع) و هفتاد و دو تن از یارانش به دست سپاهیان او به شهادت رسیدند. علامه مجلسی در زاد المعاد گفته است بنابر قولی عمر بن سعد در روز نهم ربیع‌الاول به دست مختار بن ابوعبیده ثقفی کشته شد(مجلسی، زاد المعاد، 1423ق، ص258) . برخی احتمال داده اند که شاید هم نامی عمر بن خطاب و عمر بن سعد باعث شده است تا بعضی گمان کنند که سالروز مرگ عمر بن خطاب نهم ربیع است درحالیکه نهم ربیع سالروز به درک واصل شدن عمر بن سعد می باشد. 

3-یکی از پژوهشگران معاصر احتمال می‌دهد که ریشه انتساب نهم ربیع الاول به روز قتل عمر، به دوره دولت شیعی آل‌بویه برمی‌گردد؛ در این دوره نزاع‌های فرقه‌ای در قالب بزرگداشت ایامی نظیر همراهی ابوبکر با پیامبر (ص) در غار و مراسم عزا برای مصعب بن زبیر از سوی حنابله متعصب در واکنش به برگزاری عید غدیر و عاشورا از سوی شیعیان وجود داشت. در راستای همین نزاع‌های فرقه‌ای شیعیان به‌دنبال آن بودند که در روز قتل عمر شادمانی کنند؛ اما به‌دلیل آن‌که روزهای پایانی ذی الحجه، مصادف با محرم و ایام عزاداری امام حسین بود، این مراسم به بعد از ایام محرم و صفر یعنی ربیع الاول برگزار شد و به تدریج این تلقی پیش آمد که روز قتل عمر در ربیع الاول بوده است(صادقی کاشانی، نهم ربیع؛ روز امامت و مهدویت، مشرق موعود، 1391ش، ص44 و 45)

4- عده ای ریشه جشن های نهم ربیع را بعد از آغاز امامت امام زمان (ع) به جهت انتظار برای ظهور حضرت و گسترش عدل و داد برشمرده اند و عده ای دیگر بیان کرده اند در روز آغاز امامت امام زمان (ع) به این علت جشن می گرفتند که ایشان پس از ظهور، غاصبین حق اهل بیت(ع) را مجازات خواهند کرد. 

دیدگاه کارشناسان معاصر

برخی از کارشناسان زبده تاریخ اسلام در عصر کنونی هم معتقدند که تاریخ مرگ خلیفه دوم در اواخر ماه ذی الحجه سال 23 قمری بوده است. به عنوان مثال حجت الاسلام و المسلمین حامد کاشانی از اساتید برجسته تاریخ اسلام در پاسخ به سوال نگارنده مبنی بر تاریخ مرگ خلیفه دوم، نهم ربیع الاول را مردود دانسته و اواخر ماه ذی الحجه سال 23 قمری را به عنوان سالروز مرگ خلیفه دوم بیان کردند. 

حجت الاسلام والمسلمین جواد سلیمانی استاد تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) هم در پاسخ به سوال نوارنده تاریخ نهم ربیع را به عنوان سالروز مرگ عمر صحیح ندانستند. 

محمدحسین رجبی دوانی، استاد برجسته دانشگاه در حوزه تاریخ اسلام  هم در مصاحبه ای با بیان اینکه برگزاری مراسمی تحت عنوان «عید الزهرا» یک امر عامیانه‌ای است که نمی‌توان آن راپای ارزش‌ها و شعائر شیعه تلقی کرد، به طوری که علمای بزرگ شیعه پرداختن به این مسائل را مخل وحدت مسلمانان می‌دانستند، تصریح کرد: برپایی چنین جشن‌هایی یک کار عامیانه‌ای است که برخی از افراد بدون توجه به مصالح مسلمین مطرح کردند، در حالی که مرگ خلیفه دوم درنهم  ربیع‌الاول، از لحاظ تاریخی اعتباری ندارد.

بنابر این به طور کلی سالروز مرگ خلیفه دوم در تاریخ نهم ربیع الاول اتقان لازم را ندارد و اجماعی برآن نیست و برگزاری مراسم های غیر متعارفی که در این روزها برگزار می شود هم بعضا مغایر با سنت معصومین (ع) و فتوای مراجع معظم تقلید و مخالف مصلحت جامعه اسلامی است. البته برائت از دشمنان اهل بیت(ع) واجب است اما آنچه که باید بدان توجه شود این است که راه ابراز برائت باید مطابق سنت معصومین(ع) ، نظر ولی فقیه و مراجع معظم تقلید باشد و هرگونه رفتاری که باعث ایجاد تفرقه و اختلاف میان مسلمانان شود قطعا خلاف شرعی و جرم قانونی است.

*کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث